Δημήτρης Φιλοκώστας
Ψυχίατρος Παιδιών & Εφήβων - Οικογενειακός Θεραπευτής
| Η Μη Βίαιη Αντίσταση |
|
(αποσπάσματα από τη μετάφραση του υπό έκδοση βιβλίου "Ήρεμη Δύναμη" του Haim Omer, με την άδεια του συγγραφέα)
Επιμονή, αναβολή, και επανόρθωση Προκειμένου να καταπολεμήσουμε την αίσθηση επιτακτικής ανάγκης που καταλαμβάνει γονείς, οι οποίοι αντιμετωπίζουν προβλήματα με τη σκληρή συμπεριφορά των παιδιών τους, τους λέμε τρία πράγματα:
α) αντί να αγωνιζόμαστε να καταφέρουμε ένα αποφασιστικό χτύπημα, επιδιώκουμε μια βαθμιαία αλλαγή μέσα από την επιμονή, β) αντί να γινόμαστε έρμαια της παρόρμησης για άμεση δράση, δίνουμε χρόνο στον εαυτό μας να ηρεμήσει, να αναδιοργανωθεί και να ζητήσει υποστήριξη, και γ) αντί να λέμε ότι ο χρόνος δεν γυρίζει πίσω, πιστεύουμε ότι τα λάθη (είτε τα δικά μας είτε του παιδιού) μπορούν να επανορθωθούν. Για πολλούς γονείς και δασκάλους, η ιδέα ότι η εξουσία μπορεί να βασιστεί στην επιμονή αντί στην άμεση επίδειξη δύναμης ακούγεται ανατρεπτική. Η κοινή πεποίθηση είναι ότι οι απαιτήσεις του ενήλικα θα πρέπει να ακολουθούνται από άμεση συμμόρφωση· κάθε καθυστέρηση θα σήμαινε έλλειμμα εξουσίας. Για τη νέα μορφή εξουσίας όμως η βασική ιδέα είναι ολότελα διαφορετική. Η εξουσία δεν χαρακτηρίζεται από την άμεση συμμόρφωση του παιδιού αλλά από την ακλόνητη επιμονή του αρχηγού. Η επιμονή δεν ταυτίζεται με την ακαμψία. Ο αρχηγός μπορεί να αργεί να αποφασίσει ή και να μεταβάλλει τις αποφάσεις του, αλλά πρέπει να αποδεικνύει την παρουσία του και την αντίθεσή του σε πράξεις βίας. Για τον αρχηγό, κάθε μέρα σημαίνει άλλη μια ευκαιρία για να εκδηλώσει την παρουσία και τη φροντίδα του. Και κάθε μέρα το παιδί ανακαλύπτει ξανά ότι οι γονείς του παραμένουν γονείς του και η δασκάλα του παραμένει δασκάλα του. Η επιμονή πετυχαίνει τον στόχο της, μεταξύ άλλων, χάρη στις θετικές φωνές στο μυαλό του παιδιού. Κατά την άποψή μας, οι πράξεις ενός ατόμου προκύπτουν από εσωτερικό διάλογο ανάμεσα σε διαφορετικές φωνές στο μυαλό του, κάποιες από τις οποίες επιζητούν τη βελτίωση της συμπεριφοράς του ατόμου. Μοιάζει λίγο με ένα «κοινοβούλιο του νου». Οι θετικές φωνές μπορεί να λανθάνουν και να ατονούν σε μια δεδομένη στιγμή, αλλά πρέπει να θεωρήσουμε ότι υπάρχουν. Όσο ο αρχηγός επιμένει, υπάρχει σημαντική πιθανότητα να συναπαντήσει τις θετικές φωνές του παιδιού. Αν φανταστούμε το μυαλό του παιδιού σαν ένα καλειδοσκόπιο όπου πότε αναδύονται οι αρνητικές και πότε οι θετικές φωνές, τότε είναι λογικό ότι μέσα από την επιμονή βελτιώνονται οι προοπτικές ότι το παιδί κάποια στιγμή θα συνεργαστεί. Τέτοιες θετικές αντιδράσεις, με τη σειρά τους, καλλιεργούν μια όλο και συνεπέστερη θετική επικοινωνία, και έτσι βελτιώνουν τη σχέση ενήλικα και παιδιού. Ο αρχηγός του παρελθόντος χαρακτηριζόταν από τον άμεσο θυμό απέναντι σε κάθε ένδειξη ασέβειας. Η υπομονή και η αυτοσυγκράτηση φαίνονταν ασύμβατες με την εικόνα του. Αν ένας δάσκαλος ή ένας πατέρας επέλεγε να μείνει σιωπηλός περιμένοντας την κατάλληλη στιγμή για να εκφράσει τη δύναμή του, θα έδινε συχνά την εντύπωση ότι κατάπιε την περηφάνια του, και έτσι θα υπονόμευε την εξουσία του. Ο νέος αρχηγός, αντίθετα, γνωρίζει ότι η υπομονή και η σιωπή μπορούν να εκφράζουν αποφασιστικότητα. Στο πρόγραμμά μας, όποτε οι γονείς καταφέρνουν να ελέγξουν τον θυμό τους μετά από μια πρόκληση, τους λέμε: «αν κατάφερες να το υπομείνεις αυτό χωρίς να ξεσπάσεις, τότε η εξουσία σου έχει γερή βάση!».
Η αρχή της αναβολής («Περίμενε να κρυώσει το σίδερο, για να το πιάσεις!») είναι ο δεύτερος παράγοντας που καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο ο νέος αρχηγός σχετίζεται με τον χρόνο. Μια από τις βασικές παραδοχές του παραδοσιακού αρχηγού ήταν ότι η τιμωρία πρέπει να επιβάλλεται αμέσως μετά από μια παράβαση. Για τον νέο αρχηγό ισχύει μια ολότελα διαφορετική θεώρηση: α) μια γρήγορη απάντηση είναι πολύ πιθανόν να ευνοήσει την κλιμάκωση της σύγκρουσης, β) η αναβολή της απάντησης δίνει χρόνο στον αρχηγό να σκεφτεί και να ζητήσει υποστήριξη, και γ) η αναβολή της απάντησης εκπέμπει το μήνυμα ότι ο αρχηγός παραμένει παρών και ενδιαφέρεται για το παιδί, ακόμα και όταν μεσολαβεί ένα διάστημα σιωπής. Κατά τη διάρκεια του επεισοδίου ο αρχηγός μπορεί να πει: «Δεν αποδέχομαι αυτήν τη συμπεριφορά. Θα σκεφτώ πώς θέλω να κινηθώ κι εμείς οι δυο θα τα πούμε αργότερα!» Αυτά δεν είναι ρητορείες. Αφού το σκεφτεί, επιστρέφει και εφαρμόζει τα προγραμματισμένα μέτρα αντίστασης. Ο ενήλικας αποφεύγει την ανταλλαγή επιχειρημάτων εν θερμώ και την άμεση επιβολή τιμωρίας, και δεν επιδιώκει να επιβάλλει τη θέλησή του. Αυτή η δέσμευση δεν εκλαμβάνεται ως αδυναμία αλλά ως εσωτερική δύναμη, επειδή ο αρχηγός κατά βάθος γνωρίζει ότι θα αντιμετωπίσει το πρόβλημα κάποια στιγμή αργότερα. Ακούμε συχνά τα παιδιά να λένε στους γονείς: «Τι; Το θυμάσαι αυτό ακόμα;» Και υποβόσκει κάτι το θετικό σ' αυτήν την απάντηση, επειδή το παιδί ανακαλύπτει ότι ο γονιός συνεχίζει να βρίσκεται κοντά του. Κατ' αυτόν τον τρόπο, η αρχηγία ως εμπειρία, τόσο για τον ενήλικα όσο και για το παιδί, μεταβάλλεται από μια βιαστική αντιπαράθεση σε συνεχή παρουσία. Η πιθανότητα να επανορθωθούν λάθη ή αρνητικές συμπεριφορές που προηγήθηκαν είναι η τρίτη διάσταση στο πώς ο αρχηγός αντιλαμβάνεται τον χρόνο. Γονείς και δάσκαλοι φοβούνται ότι το να παραδέχονται τα λάθη τους δίνει την εντύπωση ότι είναι αδύναμοι, πράγμα που παραχωρεί στο παιδί ένα αποφασιστικό πλεονέκτημα. Η προσκόλληση όμως στην αβάσιμη εικόνα ενός αλάθητου αρχηγού μπορεί να οδηγήσει σε παγίδες. Για παράδειγμα, όταν ο καθηγητής αρνείται να αναγνωρίσει ότι οι πληροφορίες που εντόπισε στο διαδίκτυο ένας μαθητής μπορεί να είναι αξιόπιστες, τότε ριψοκινδυνεύει τη δική του αξιοπιστία. Αντίθετα, στο πνεύμα της ήρεμης δύναμης, μπορεί να πει: «Ενδέχεται οι πληροφορίες που βρήκες να είναι καλύτερες. Θα το επιβεβαιώσω και θα σου πω!» Αναβάλλοντας την απάντηση και έχοντας την πρόθεση να διερευνήσει τα δεδομένα, ο καθηγητής απαλλάσσεται από την υποχρέωση να πάρει μια βεβιασμένη απόφαση. Η βούλησή του να εξετάσει τις πληροφορίες στο διαδίκτυο ενισχύει την υπεύθυνη στάση του. Είναι βέβαια ζωτικής σημασίας να επιστρέψει στην τάξη με τα αποτελέσματα της έρευνάς του: «Έλεγξα τους χτεσινούς ισχυρισμούς του Γιώργου και είδα ότι έχει δίκιο. Στην πορεία έμαθα και κάποια καινούργια πράγματα σε σχέση με το θέμα μας». Ο καθηγητής δείχνει έτσι ότι είναι ικανός να ακούσει τον μαθητή, να ελέγξει τα δεδομένα, να βελτιώσει τη δική του εκδοχή και να επεκτείνει τόσο τις δικές του γνώσεις, όσο και τις γνώσεις των μαθητών του. Εναλλακτικά, ο καθηγητής θα μπορούσε να ζητήσει από τον μαθητή να φέρει ο ίδιος στην τάξη τις πληροφορίες που συγκέντρωσε, μαθαίνοντάς του έτσι να αναλαμβάνει την ευθύνη όσων παραθέτει από τρίτες πηγές. Η αυθεντία του δασκάλου ως πηγή γνώσης δεν υπονομεύεται, επειδή η δομή της γνώσης σήμερα είναι διαφορετική σε σχέση με το παρελθόν. Στις μέρες μας, εκείνος που είναι αυθεντία σε κάποιον τομέα οφείλει να ενημερώνεται συνεχώς, αναγνωρίζοντας κατ' αυτόν τον τρόπο ότι οι πηγές γνώσης είναι ανεξάντλητες, όχι μόνο για τον ίδιο αλλά και για όλους. Με την προθυμία του να αφήνει περιθώριο στον μαθητή να παρουσιάσει δικά του ευρήματα, ο καθηγητής έδωσε ένα παράδειγμα προς μίμηση, ενώ παράλληλα επέδειξε ηγετική ικανότητα. Ο χρόνος που επένδυσε στο να ελέγξει αυτά τα ευρήματα δεν πήγε χαμένος. Πρόσφερε την ευκαιρία στους μαθητές να εμβαθύνουν σε σχέση με το θέμα και ο ίδιος εδραίωσε την επάρκειά του στο ολοένα μεταβαλλόμενο τοπίο της γνώσης. Η προθυμία να παραδέχεσαι τα λάθη σου και η διάθεση να τα επανορθώσεις αφορά εξίσου την αρνητική συμπεριφορά ενηλίκων. Στη συνεργασία μας με τους γονείς, αποδείξαμε ότι οι γονείς εκείνοι, που παραδέχονταν τα σφάλματά τους, κατάφερναν να ενισχύσουν την αξιοπιστία του ρόλου τους τόσο απέναντι στα παιδιά, όσο και απέναντι στον εαυτό τους. Η παραδοχή ενός λάθους και η προσπάθεια για συμφιλίωση μπορεί να απαλλάξει τη σχέση πατέρα–παιδιού από τα απομεινάρια παλαιών συγκρούσεων. Οι γονείς ανακαλύπτουν ότι το κουράγιο να αποδέχονται τα σφάλματά τους οικοδομεί μια νέα ηθική στη ζωή της οικογένειας. Η επανόρθωση γίνεται στην οικογένεια μια ισχυρή αξία που αφορά τόσο το παιδί, όσο και τους γονείς, τους οποίους και ενδυναμώνει στον ρόλο του αρχηγού.
Το παιδί, όπως ένα πλεούμενο, όταν βρεθεί σε τρικυμία έχει ανάγκη από μια άγκυρα που δεν θα του επιτρέψει να χαθεί στα ανοιχτά μη μπορώντας να σταματήσει. Το παιδί χρειάζεται ένα πρόσωπο φροντίδας που θα είναι η άγκυρά του. Η άγκυρα δεν κατευθύνει το καράβι, είναι όμως εκεί για να το συγκρατήσει όταν χρειαστεί. Το να είσαι άγκυρα σημαίνει να επιτρέπεις στο παιδί να δρα αυτόνομα, αλλά να είσαι εκεί για να μην το αφήσεις να παρασυρθεί από την τρικυμία. Τι σημαίνει λοιπόν στην πράξη να είμαι η άγκυρα του παιδιού μου; Στο βιβλίο για την Ήρεμη Δύναμη, ο Χάιμ Ομέρ και οι συνεργάτες του απαντούν σ' αυτήν την ερώτηση καταγράφοντας με κάθε λεπτομέρεια τη φιλοσοφία, τις πρακτικές και τις στρατηγικές που ακολουθούν κατά τη συνεργασία τους με γονείς και εκπαιδευτικούς. |
