Σε παραδοσιακές κοινωνίες, στο παρελθόν, στον ελληνικό τουλάχιστο χώρο, το μεγάλωμα είχε να κάνει με την ανάληψη νέων ρόλων μέσα στην οικογένεια και την κοινότητα. Οι ρόλοι αυτοί ήταν συγκεκριμένοι και σταθεροί.

Μετά από μια ηλικία το αγόρι γινόταν ενήλικας. Θα ακολουθούσε την εργασία του πατέρα και θα παρέμενε στο σπίτι μέχρις ότου αποφασιστεί να σχηματίσει τη δική του οικογένεια. Αντίστοιχα το κορίτσι θα συμμετείχε στις δουλειές του σπιτιού μέχρι να παντρευτεί. Μέχρι να αναλάβει το ρόλο της μητέρας σε μια νέα οικογένεια.

Υπήρχαν συγκεκριμένοι οικογενειακοί κανόνες και κοινωνικές αξίες απέναντι στις οποίες υπήρχαν στενά περιθώρια επιλογής.

Επιπλέον, ήταν πολύ σπάνιο το να φεύγουν τα παιδιά απ’ την οικογένεια και την κοινότητα για να ζήσουν αλλού. Δεν υπήρχε το ζήτημα της αυτονόμησης κατά την εφηβεία, επειδή στις παραδοσιακές κοινότητες το ζητούμενο ήταν η συνεργασία και η συλλογικότητα.

Έμοιαζε να υπάρχουν δύο μονάχα επιλογές στην εφηβεία: είτε να υπακούσεις, είτε να σταθείς στο περιθώριο.

Σήμερα η κατάσταση φαίνεται να είναι ολότελα διαφορετική. Η μετάβαση από την παιδική ηλικία στην ενηλικίωση μοιάζει περισσότερο μπερδεμένη και παίρνει καιρό.

Το σχολείο κάνει μια σημαντική διαφορά. Σε παλιότερες εποχές, τα παιδιά στα δεκατρία με δεκατέσσερά τους έπιαναν δουλειά. Τώρα η εργασία αρχίζει πολύ αργότερα.

Τα δυτικά πρότυπα ζωής, όπως διαδίδονται και αφομοιώνονται μέσα από τα βιβλία, την τηλεόραση και το σινεμά, έχουν κάτι διαφορετικό να πουν για την ενηλικίωση. Οι επιλογές για το πώς μεγαλώνει κανείς γίνονται πολύ περισσότερες. Μια βασική διαφορά σε σχέση με τα παραδοσιακά πρότυπα είναι το θέμα της ατομικότητας. Ο δυτικός τρόπος ζωής επικεντρώνεται στο άτομο και όχι στην οικογένεια ή την κοινότητα. Είναι οι προσωπικές αξίες που προεξάρχουν έναντι των συλλογικών αξιών.

Τίποτα δεν είναι συγκεκριμένο μέσα στην πολυπλοκότητα της πληροφορίας, όπως έχουν τα πράγματα σήμερα. Ένα παράδειγμα θα μπορούσε να είναι τα σενάρια της κρίσης όπως ακούγονται αυτή την περίοδο από τα μαζικά μέσα ενημέρωσης. Κάθε μέρα, κάθε βδομάδα προκύπτουν νέα δεδομένα, έρχονται νέοι ειδικοί προκειμένου να τα ερμηνεύσουν. Κι όμως κανείς δεν φαίνεται να είναι σίγουρος για τίποτα. Ο καταιγισμός με πληροφορίες από ένα σημείο και μετά μουδιάζει την περιέργεια. Κάτι παρόμοιο φαίνεται να συμβαίνει με την επικοινωνία στο διαδίκτυο.

Οι νέοι σήμερα φαίνεται να έχουν πολλαπλές επιλογές για το πώς να μεγαλώσουν. Αλλά οι πολλές επιλογές δεν σημαίνουν οπωσδήποτε ελευθερία. Αντίθετα επικρατεί η αβεβαιότητα για το ποια επιλογή θα είναι η σωστή.

Από όσα σημείωσα ως τώρα φαίνεται να εξιδανικεύω όσους έζησαν σαν έφηβοι σε πιο παραδοσιακά μοντέλα οικογένειας και κοινότητας. Σκοπός μου είναι απλά να σκιαγραφήσω μια διαφορά. Δεν ξέρω πώς είναι καλύτερα να μεγαλώνει κανείς. Είναι μια απάντηση που αναλαμβάνει να δώσει η κάθε οικογένεια ξεχωριστά.

- Τι σημαίνει μεγαλώνω; 

- Έχει κυρίως την έννοια ότι τα καταφέρνω. Ή καλύτερα, γνωρίζω ότι τα καταφέρνω σε κάποια πράγματα.

Σε έναν έφηβο τα πράγματα μοιάζουν αρκετά μπερδεμένα σε σχέση με το τι μπορεί να καταφέρει. Αποκτά σταδιακά τις γνωστικές δυνατότητες ενός ενήλικα μόνο που σε πολλά πράγματα μπορεί να αισθάνεται ακόμα παιδί, ιδιαίτερα στο συναισθηματικό επίπεδο. Και αυτό το διπλό στο ρόλο του εφήβου μπορούμε να το δούμε να καθρεφτίζεται σαν μια διπλή στάση μέσα στην υπόλοιπη οικογένεια αλλά και το σχολείο. Μοιάζει να αναπτύσσεται συχνά ένας διάλογος με μπερδεμένα μηνύματα.

Από τη μια πλευρά οι γονείς και το σχολείο αναφέρονται στην υπευθυνότητα, το σεβασμό και την αποτροπή επικίνδυνων συμπεριφορών. Από την άλλη, οι έφηβοι απαντούν πάνω στο ότι θέλουν να αυτονομηθούν περισσότερο. Ένα παράδειγμα σε σχέση με τα παραπάνω είναι η φράση: «μαμά βγες αμέσως έξω απ’ το δωμάτιό μου αλλά, μισό λεπτό, μήπως μπορείς να με πας με το αυτοκίνητο μέχρι το κέντρο το βράδυ;».

Δημήτρης Φιλοκώστας, Παιδοψυχίατρος
Θεσσαλονίκη